"Diuna Jodorowsky'ego" - recenzja.

    Finalnie porzucona adaptacja powieści „Diuna” Franka Herberta, której w 1974r. podjął się Alejandro Jodorowsky to filmowa legenda. Jest to być może jeden z najważniejszych i najbardziej wpływowych niezrealizowanych filmów w historii kinematografii. Ostatnio, w sumie przypadkiem, dowiedziałem się, że w 2013r. powstał film dokumentalny na ten temat. Parafrazując słowa ze słynnej niegdyś reklamy, to „z pewną taką nieśmiałością” ale i ogromną ciekawością sięgnąłem po ten dokument a niniejszy tekst stanowi swoistą hybrydę recenzji i dużych porcji refleksji odnośnie tego, co przedstawia dokument „Diuna Jodorowsky'ego”.

    We wspominanym już roku 1974, czyli w momencie przystępowania do realizacji ekranizacji „Diuny”, Jodorowsky był świeżo po wielkim (zarówno artystycznym jak i komercyjnym) sukcesie swojego autorskiego, metafizycznego filmu „Holy Mountain” (Święta góra). Można śmiało powiedzieć, że „Diuna” miała zostać zrealizowana na fali popularności tego poprzedniego obrazu reżysera, który dał mu „siłę przebicia” aby podjąć próbę zmierzenia się z wielkoskalowym, nowym projektem. Według wypowiedzi twórców zawartych w omawianym filmie dokumentalnym, to początkowo wszystko szło naprawdę dobrze i wydawało się, że nowy film ma na prawdę duże szanse zrealizowania i potencjał do odniesienia spektakularnego sukcesu, zarówno stricte artystycznego jak i komercyjnego. Szczególnie imponujące było to, jakich ludzi udało się wokół siebie Jodorowsky'emu zgromadzić. Ciekawie było posłuchać z ust samego twórcy jak dokładnie wyglądało kompletowanie zespołu tych „duchowych wojowników” (ang. spiritual warriors) jak nazywał ich sam reżyser. I tak np. w pierwszej kolejności Chilijczyk pozyskał artystów (i to nie byle jakich) do tworzenia storyboard'ów i grafik koncepcyjnych (Jean 'Moebius' Giraud, H.R. Giger, Chris Foss) oraz efektów specjalnych (Dan O'Bannon).

Okładka 'Księgi Diuny' w pełnej krasie. Na obrazku widzimy statek Gildii Kosmicznej, posiadającej w powieście Herberta monopol na podróże międzygwiezdne, do których niezbędna jest Przyprawa z Arrakis.

    Także ścieżka dźwiękowa planowana dla tego obrazu zapowiadała się niezwykle ciekawie. Muzykę obrazującą wydarzenia na każdym ze światów na których miała rozgrywać się akcja opowieści, miał stworzyć inny zespół, m.in. Pink Floyd i Magma. Jodorowsky mówi też w wywiadach zawartych w dokumencie o kompletowaniu obsady aktorskiej. Reżyser widział na przykład Salvadora Dali jako Imperatora (i udało mu się zresztą nakłonić Dalego do współpracy). Słynny malarz zażyczył sobie między innymi 100 tyś. dolarów za godzinę na planie zdjęciowym a także płonącej żyrafy w jednej ze scen filmu! Na obydwa te punkty (i pewnie również kilka innych, równie dziwacznych) Jodorowsky przystał, a Moebius nawet umieścił wspomnianą żyrafę na storyboard'ach do filmu, co pokazano w w dokumencie. Reżyser rozmawiał też z Orsonem Weless'em, którego widział z kolei w roli okrutnego Barona Vladimira Harkonnena a także Mickiem Jaggerem, który miał być odtwórcą roli Feyd-Rauthy. Śmiało można powiedzieć, że Jodorowsky miał potencjalnie w garści całą plejadę niezwykle utalentowanych twórców oraz aktorów, których jakoś udawało mu się zarażać swoim entuzjazmem i przekonywać do współpracy przy realizacji swojego filmu.

Rysunki koncepcyjne postaci i strojów wykonane na potrzeby projektu przez Jean'a 'Moebiusa' Giraud'a.

    Dokument „Diuna Jodorowsky'ego” pokazuje, że ten projekt, to na pewno nie byłby właściwie czysty film SF (zresztą tak naprawdę w historii kinematografii takich produkcji powstało wbrew pozorom niewiele) lecz wielka, metafizyczna i kolorowa space opera o niespotykanym rozmachu. Myślę, że warto w tym miejscu dokładniej zdefiniować, czym tak naprawdę jest ten gatunek literacki? A jest to tak naprawdę zazwyczaj kolorowa opowieść przygodowa, żeby nie rzec baśń, osadzona gdzieś w kosmosie... Mało tego, jest to niemal zawsze historia dworująca sobie z praw fizyki (ryk silników w kosmicznej próżni itp.). No właśnie – przecież dokładnie tym samym, klasyczną space operą, są też i „Gwiezdne wojny”, wymieniane tutaj zresztą nie bez kozery, o czym nieco później. Na końcu Diuny w interpretacji Jodorowsky'ego, główny bohater, Paul Atryda (którego nawiasem mówiąc miał zagrać jeden z synów reżysera - Brontis) fizycznie umiera a jednocześnie staje się właśnie w tym momencie nieśmiertelny. Jego głosem zaczynają przemawiać kolejne osoby a sama planeta przechodzi gwałtowną metamorfozę, stając się niemal momentalnie miejscem pełnym życia roślinnego jak i zwierzęcego. Ale to nie koniec. Dzięki męczeńskiej śmierci Paula, cała planeta Arrakis staje się w interpretacji Jodorowsky'ego kosmicznym Mesjaszem, odrywa się od swojej macierzystej orbity i podróżuje poprzez kosmos aby zbawiać inne światy...

Czerw z Arrakis w jakimś takim 'fallicznym' ujęciu tematu. Rysunek wyszedł oczywiście spod ręki H.R.Gigera.

    Niestety, przedsięwzięcie spaliło ostatecznie na panewce w zderzeniu z machiną o nazwie Hollywood. I co ciekawe, nie chodziło nawet o pieniądze na realizację filmu, ponieważ, jak stwierdził Jodorowsky w innym filmie, o Jean'ie Giraud'zie p.t. „In search of Moebius”: „ekipa miała zapewnione wystarczające fundusze na realizację obrazu z Francji”. Amerykańskie wielkie studia filmowe zdecydowanie odmawiały jednak dystrybucji filmu w USA, co, jak twierdzi w omawianym dokumencie Jodorowsky, było niezbędnym założeniem biznesplanu aby tak drogi projekt jak „Diuna” mógł się zwrócić. Rzeczona niechęć amerykańskich dystrybutorów stała się ostatecznie gwoździem do trumny całego przedsięwzięcia, bowiem przy takim „marketingowym stanie rzeczy” strategiczny inwestor z Francji zdecydował się wkrótce na wycofanie swojego kapitału i odsunięcie się od projektu... Można jedynie spekulować, co było faktycznie przyczyną porażki filmu na amerykańskiej ziemi. Może wizja Jodorowsky'ego była faktycznie zbyt rozległa i kosztowna, może zbyt metafizyczna i niezrozumiała dla hollywoodzkich producentów? Patrząc na inne produkcje filmowe czy komiksowe tego artysty mogła być też po prostu zbyt krwawa i drastyczna...

Koncept pałacu Imperatora Shaddama IV z rodu Corrino w ujęciu Chrisa Fossa.

    Jednak w mojej opinii decydującym czynnikiem, przez który projekt poniósł porażkę był czysty pragmatyzm. I tak: zakładany budżet filmu miał wynieść 5 milionów dolarów, co znacznie przekraczało nakłady na produkcję większości ekranizacji w tamtym okresie. Ponadto Jodorowsky planował, że jego adaptacja będzie trwać 20 (!) godzin, a może i więcej. Dodatkowo reżyser reklamował swój projekt, jako „film który daje efekt halucynogennych wizji jak po LSD, bez LSD”. W świetle tylko tych faktów, ciężko się dziwić, że Amerykanie nie zdecydowali się na wsparcie dla realizacji wizji Chilijczyka, uważając go nawet być może za szaleńca... Ja sam, czytając powyższe wyliczenia które przedstawiłem uważam, że z biznesowego punktu widzenia projekt był obarczony niezwykle wysokim ryzykiem finansowym. To się mogło udać ale mogło się też zakończyć spektakularną, wielkoskalową klapą...

Uszkodzony statek piracki z 'organicznym' kamuflażem (co było pomysłem Jodorowsky'ego). Błękitna substancja bezpowrotnie ulatująca w przestrzeń kosmiczną przez podziurawione poszycie pojazdu to oczywiście bezcenna przyprawa z Arrakis - Melanż. Autorem grafiki jest, ponownie, Chris Foss.

    I tak oto, z powodu oporu amerykańskich dystrybutorów, projekt bardzo szybko poszedł w przysłowiową „odstawkę”. Jednak potencjał który miała w sobie ekipa zgromadzona przez Jodorowsky'ego a także jego wizjonerskie pomysły stworzone na potrzeby „Diuny” nie zniknęły w bezimiennych zakamarkach historii kinematografii. Jak mówi w jednym z wywiadów zawartych w omawianym dokumencie sam reżyser – dla niego, niepowodzenie, to po prostu sygnał, że trzeba zmienić kierunek działania, zająć się czymś innym, nowym. Duża część artystycznej ekipy którą Jodo dobrał do swojego filmu spotkała się nieco później przy realizacji „Obcego, ósmego pasażera Nostromo”, przyczyniając się do sukcesu tego kultowego przecież dzisiaj filmu. Byli to Dan O'Bannon, H.R.Giger, Moebius i Chris Foss. Można więc powiedzieć, że choć nie w sposób czynny lecz jednak, pośrednio, Alejandro Jodorowsky ma swój udział w powstaniu tego kultowego dziś obrazu. 

Ku mojemu zdziwieniu w omawianym filmie dokumentalnym pojawił się znany reżyser duńskiego pochodzenia - Nicolas Winding Refn. Zabłysnął on w ostatnich latach takimi filmami jak chociażby 'Drive' czy 'Tylko Bóg wybacza'. Opowiada on tutaj między innymi o tym, jak Jodorowsky prezentował mu Księgę Diuny w swoim domu... Zaczęło mnie zastanawiać skąd ten facet właściwie się tu wziął? "Dochodzenie Internetowe" szybko wykazało, że Refn nawiązał współpracę z Jodo aby...zekranizować serię "Incal"!

    Idąc dalej „tropami Diuny” - to czego nie udało się Jodorowsky'emu zrealizować w postaci filmu, zostało kilka lat później zamienione w sukces produkcji innego medium, komiksu. Wiele koncepcji powstałych podczas przygotowywania adaptacji prozy Herberta autor przekuł bowiem w sukces serii „Incal”, zrealizowanej ponownie we współpracy z Moebiusem. Także i w tzw. „odpryskach” (ang. spin-off) „Incala”, jak np. komiksowej serii o Metabaronach, pojawiają się zaczerpnięte z Diuny pomysły. Mamy tu chociażby pomysł z przemianą krwi w nasienie, czy Mentreków, którzy są niewątpliwie wzorowani na Mentatach z Diuny. Także projekty statków z serii o Metabaronach są wręcz żywcem wzięte z prac koncepcyjnych Foss'a, tworzonych na potrzeby niezrealizowanego filmu. Z kolei w serii o Techokapłanach pojawia się monstrualnie otyła postać, poruszająca się jedynie z użyciem napędów anty-grawitacyjnych, co jest niewątpliwie kopią Barona Harkonnena z Diuny. 

Jedna ze stron z 'Księgi Diuny' ze story board'ami stworzonymi przez Moebiusa.

    Takie nawiązania i zaczerpnięcia z niezrealizowanego projektu filmowego można by w późniejszej twórczości Jodorowsky'ego mnożyć bez końca. Omawiany film dokumentalny pokazuje też, że wiele nowatorskich pomysłów które miał przy realizacji „Diuny” Jodo, pojawiło się w takiej czy innej formie później w innych filmach SF. W Diunie miała być na przykład umieszczona scena walki Paula Atrydy z robotem treningowym, a sposób postrzegania otoczenia przez tą maszynę jest zaskakująco zbieżny z tym, jak sportretował analizowanie otaczającego świata przez T-800 w „Terminatorze” Jamesa Camerona. Kolejnym charakterystycznym ujęciem, które planował Jodorowsky była długa, płynna jazda kamery poprzez kosmos od zarysu galaktyki, poprzez dryfujące w niej gromady gwiazd aż do pojedynczej planety i konkretnego miejsca na jej powierzchni. Dziwnym zrządzeniem, dokładnie takie samo ujęcie otwiera film „Kontakt” (z 1997r.) w reżyserii Roberta Zemeckisa. Omawiany film dokumentalny przytacza jeszcze wiele innych podobnych przykładów, gdzie pomysły zaproponowane po raz pierwszy przez Jodorowsky'ego, dedykowane do realizacji „Diuny”, pojawiły się w późniejszych dekadach przy okazji realizacji filmów innych autorów. Trudno powiedzieć, czy którykolwiek z tych twórców świadomie sugerował się pomysłami chilijskiego reżysera. Faktem jest jednak, że gdyby Chilijczykowi udało się zrealizować swój film, niektóre z tzw. „kultowych” ujęć pojawiłyby się po raz pierwszy na ekranie właśnie w jego filmie. Wygląda na to, że jego plastyczna wizja po prostu wyprzedziła swój czas...

Pierwotna wersja plakatu do filmowej adaptacji. Warto zwrócić uwagę, że jest tam umieszczone nazwisko Douglasa Trumbull'a, jako osoby odpowiedzialnej za efekty specjalne... Jodorowsky nie mógł się jednak dogadać z uznanym i szanowanym już wtedy twórcą (głównie ze względu na jego wkład w efekty specjalne do Odysei Kosmicznej Kubricka). Jodo nie widział w nim jednak podobno jednego ze swoich 'duchowych wojowników'. Miejsce Trumbull'a zajął Dan O'Bannon.

    Dokument „Diuna Jodorowsky'ego” zdecydowanie skłania do przemyśleń. Co by było, gdyby reżyserowi i jego ekipie jednak udało by się zrealizować ten projekt? Czy byłby on naprawdę dziełem na które się zapowiadał, czy tylko niezwykle kosztownym niewypałem? To drugie wydaje mi się dziś znacznie mniej prawdopodobne. Mogło być tak, że to właśnie „Diuna”, nie „Gwiezdne wojny” otworzyłaby już we wrześniu 1975r. (bo na ten termin była planowana premiera filmu) drogę dla innych wysokobudżetowych produkcji SF. Wydaje się, że byłoby to jednak raczej kino skierowane do bardziej dojrzałego odbiorcy, w cięższych klimatach niż produkcje z nurtu „Nowej przygody” zapoczątkowanego przez film Lucasa. Nie wiemy, i niestety nigdy nie dowiemy się jak wyglądałaby historia kinematografii, gdyby realizacja tego obrazu doszła do skutku... Sądzę, że dobrze się stało, że omawiany film dokumentalny powstał teraz. Na kolejną okrągłą, czyli 50-tą rocznicę, mogło by być już po prostu za późno. Co by nie mówić, Jodorowsky ma dzisiaj 85 lat. Pomimo niesamowitej jasności umysłu i sił życiowych jakie zdaje się posiadać artysta, za 10 lat ten dokument mógłby już po prostu nie powstać i nie dowiedzielibyśmy się wielu szczegółów o tym nigdy nie zrealizowanym projekcie filmowym. Co ciekawe, realizacja dokumentu „Diuna Jodorowsky'ego” przyniosła też owoce w postaci odnowienia kontaktu pomiędzy reżyserem a niedoszłym producentem „Diuny” - Michelem Seydoux. Dzięki temu Jodorowsky zaczął kręcić swój pierwszy po 23 (!) latach film - „La danza de la realidad” (Taniec rzeczywistości) na podstawie książki o tym samym tytule, autorstwa Jodo rzecz jasna.

Jodo i jeden z dwóch istniejących egzemplarzy Księgi Diuny.

    Warto też powiedzieć, że 10 lat po niezrealizowanej adaptacji planowanej przez chilijskiego reżysera, proza Herberta została jednak zekranizowana w 1984r. Z oryginalną adaptacją planowaną przez Jodorowsky'ego i jego „duchowych wojowników” nie miała oczywiście zupełnie nic wspólnego i ostatecznie okazała się niezwykle kosztownym (jak na swoje czasy), przereklamowanym gniotem, choć realizacji podjął się inny słynny reżyser – David Linch. Smutne jest to, że ta adaptacja z 1984r. była ostateczny ciosem dla projektu Jodorowsky'ego, który definitywnie przestał mieć szansę na realizację swojej wizji. Po obejrzeniu tego dokumentu jest dla mnie jasne, że to co stworzyłby chilijski reżyser i jego ekipa byłoby znacznie bardziej ambitne, przemyślane i wizjonerskie niż adaptacja wyreżyserowana przez Lincha. Może gdyby oryginalny projekt wystartował kilka lat później, po sukcesie „Gwiezdnych wojen” i rozpoczęciu boomu na filmy SF wizja Jodo miałaby szanse realizacji, niestety to już tylko spekulacje... Aktualnie na świecie istnieją podobno dwa egzemplarze tzw. „Księgi Diuny”, zbierającej wszystkie projekty (kostiumów, miejsc, pojazdów itd.) a przede wszystkim przedstawiającej w postaci storyboard'ów, scena po scenie, jak miał być zrealizowany film? Chciałbym aby te storyboard'y zostały kiedyś opublikowane, chciałbym się z nimi zapoznać i samodzielnie móc zobaczyć całościową wizję tego „co autor miał na myśli”?